Deniz Yolu
Günümüz dünyasında ülkeleri birbirlerine bağlayan su yollarının önemi büyüktür. Dünyanın en önemli deniz rotaları şunlardır:
1. En yoğun kullanılan deniz yolu Kuzeybatı Avrupa limanları ile Kuzey ve Güney Amerika arasındaki Kuzey Atlantik yoludur. Dünyada deniz yoluyla taşınan malların yarısı bu güzergâh üzerinden gerçekleştirilir.
2. Avrupa limanları ile Güneydoğu Asya (Hindistan, Çin, Güney Kore ve Japonya) limanları arasındaki deniz yolu sık kullanılan önemli rotalardandır.
3.Diğer önemli deniz ulaşımı ise Güneydoğu Asya limanları ile Kuzey Amerika limanları arasındadır (Harita 9.1).
Günümüzde dünya ticaretinin yaklaşık %90’ı deniz yolu ile yapılmaktadır.
Su yolları üzerindeki geçiş yerlerinden doğal olanına boğaz , yapay olanına ise kanal denir. Örneğin İstanbul Boğazı doğal su yolu iken, Süveyş Kanalı ise yapay su yoludur. Kanalların açılması; ekosistemi, dünya ticaretini, nüfus dağılışını ve limanları önemli ölçüde etkilemektedir. Dünyadaki Boğazlar: Çanakkale ve İstanbul (Türkiye), Malakka (Malezya), Hürmüz (İran-Umman), Bab-ül Mendep (Yemen -Somali), Cebelitarık (İngiltere, İspanya ve Fas), Dover (Fransa – İngiltere), Macellan (Şili -Arjantin), Bering Boğazı (ABD-Rusya).
Dünyadaki Kanallar: Süveyş (Mısır), Panama (Panama), Kiel (Almanya), Korint (Mora-Yunanistan).
İstanbul ve Çanakkale Boğazları
İstanbul ve Çanakkale Boğazı, tümüyle Türkiye topraklarında yer alır. Cebelitarık ve Malakka Boğazı gibi farklı iki ülke arasında değildir. İstanbul Boğazı, dünyanın en işlek su yollarından biri olup Panama Kanalı’nın 4 katı, Süveyş Kanalı’nın ise 3 katı daha fazla trafiğe sahne olmaktadır. Karadeniz’in Akdeniz’e açılmasını sağlar. Karadeniz’e kıyısı olan ülkeler, ürettikleri malların büyük kısmını dünya pazarlarına sunmak için Türkiye boğazlarından geçmek zorundadır. Yine, dünyanın her bölgesinden Karadeniz’e mal taşıyan gemiler İstanbul ve Çanakkale boğazlarından geçerler. İstanbul Boğazı keskin dönüşleri olan bir su yolu olup oldukça dardır. Büyük gemilerin boğazdan geçmesi, 2 saatten fazla sürmektedir. Boğazlardan geçiş sayısının, 1938’de yıllık 4500’den 2016’da yaklaşık 90.000’e yükselmiştir. Orta Asya’daki ham petrolün Avrupa ülkelerine taşınması nedeniyle Boğazlardan petrol tankeri geçişinin daha çok artacağı tahmin edilmektedir. Yıllık geçişlerin yüzde 10-15’ini tehlikeli yükler oluşturmakta olup bu oran, günde ortalama 14 gemiye karşılık gelmektedir. Böylelikle boğazlardan yılda 60 milyon ton ham petrol ve petrol ürünü geçmektedir.
Güçlü güney rüzgârları, güçlü bir ters akıntıya neden olmaktadır. Ters akıntı gemilerin manevra kabiliyetlerini olumsuz etkilemektedir. Boğazlar bölgesinde görüş; sis, yağmur ve kar nedeniyle engellenebilmektedir. Boğazlardan geçiş yapmakta olan gemilerin yarısının limanlara uğramadığı ve kılavuz kaptan almadığı görülmektedir. Yapılan araştırmalar sonucunda kazaya karışan gemilerin % 85’inde kılavuz kaptan olmadığı ortaya çıkmıştır. Bu durum İstanbul Boğazı’ndaki kazaların seyir hatalarından kaynaklandığını göstermektedir. Boğaz yolunu kullanan yabancı ülkeler ve denizcilik kuruluşları, Montrö (Montreaux) Boğazlar Sözleşmesi’nin I ve II. maddesine dayanarak “mutlak bir serbest geçiş” hakları olduğunu ifade etmektedir. Boğazlarda, teknik gerekçelerle yapılan her düzenlemeye diğer ülkeler, siyasi gerekçelerle ve Montrö Sözleşmesi’ni öne sürerek karşı çıkmaktadır. Bu karşı çıkışların haklı ve adil olmadığı, geçmişte boğazlarda yaşanan kazalardan anlaşılmaktadır. Aynı antlaşma ile geçen gemilerden alınan vergiler de gerçek değerinin çok altındadır.
Malakka Boğazı
Ekonomik ve stratejik açıdan bakıldığında dünyanın en önemli su yollarından biri olan Malakka Boğazı, Malezya ve Endonezya arasında bulunmaktadır. Bu su yolu, Hint Okyanusu ile Büyük Okyanus arasında ana geçiş güzergâhını oluşturmaktadır. Çin, Hindistan, Japonya ve Güney Kore gibi uluslararası ticaretin büyük önem taşıdığı ülkeleri Batı’ya bağlayan Malakka Boğazı, dünya deniz ticaretinin yaklaşık %25’ini sağlamaktadır. Aynı zamanda bu su yolu, batıdaki petrol üreticilerini doğudaki tüketicilere bağlaması nedeniyle enerji nakliyatı konusunda da kilit konumdadır. Günümüzde Malakka Boğazı’nın güvenliğini tehdit eden temel unsur deniz korsanlığıdır. Günde yaklaşık 300 geminin geçtiği bu deniz koridoru 1990’lardan bu yana korsanların saldırılarına maruz kalmaktadır. Bu durum kıyı devletlerini harekete geçirmiştir ve üç ülkenin (Endonezya, Malezya ve Singapur) donanmaları ortak devriye ve saldırı önleme harekâtlarına başlamıştır.
Cebelitarık Boğazı
Adını Emevi komutanı Tarık Bin Ziyad’dan alan Cebelitarık Boğazı, Akdeniz’i ve Atlas Okyanusu’nu birbirine bağlamaktadır. Avrupa ve Afrika’nın birbirine en yakın olduğu konumdadır. Bu nedenle siyasi olarak önemi yüksek bir boğazdır. Toplam uzunluğu 60 km olan boğazdan yılda yaklaşık 7.500 kadar gemi geçmektedir. Boğaz; Fas ve İspanya arasında bulunur ve boğazın her iki kıyısının kontrolü İngiltere’dedir.
Hürmüz Boğazı
Basra Körfezi’ne kıyısı olan ülkeler ve petrol sevkiyatı için önemlidir. Dünyanın en önemli su yollarından biridir. İran’ı (Basra Körfezi) Umman Denizi ile Hint Okyanusu’na bağlar. Dünya petrollerinin yaklaşık %20 ’si, Ortadoğu petrollerinin ise yaklaşık %40 kadarı bu boğaz üzerinden taşınmaktadır.
* Panama Kanalı’nın yapımı Fransız ve ABD işbirliğiyle 1880’de başlamış 1914’te tamamlanmıştır.
* Panama Kanalı, Orta Amerika’nın dar bir kesiminde Pasifik ile Atlantik okyanuslarını deniz ulaşımı açısından birbirine bağlar. Bu kanal açılmadan önce gemiler Güney Amerika kıtasını dolaşmakta, Atlas Okyanusu’ndan Büyük Okyanus’a geçmek için Macellan Boğazı’nı kullanmaktaydılar (Harita9.6).
* Dünya ticaretinin % 5 kadarı bu kanal üzerinden yapılmaktadır. Yılda 13-14 bin gemi geçmektedir.
* Gemilerin kılavuz kaptan almaları zorunludur. Meydana gelebilecek bir kazada geminin kaptanı sorumlu olmaz; sorumluluk kılavuz kaptana ve dolayısıyla ilgili limana ait olur.
* Panama Kanalı’nın uzunluğu 82 km’dir. Bir gemi, kanalı yaklaşık 8-10 saatte geçmektedir.
* Panama Kanalı’nda çalışan personel sayısı 9000’dir.
* Panama Kanalı dünyanın mühendislik harikasıdır ve en pahalı kanalıdır. Kanal, bölgenin sosyoekonomik koşullarını geliştirmiştir. Panama Kanalı ile Panama halkının refah seviyesi yükselmiştir.
* Panama Kanalı deniz seviyesinden 28 metre yukarıdadır. Sıvıların dengesi kanunundan faydalanarak gemiler kanal içinde yavaş yavaş yükseltilir ve aynı metotla diğer tarafa doğru indirilir. Bu durumu Panama Kanalı profili üzerinden inceleyiniz.
Süveyş Kanalı
* Mısır topraklarında bulunan ve Akdeniz ile Kızıldeniz’i birleştiren 161 km uzunluğundaki yapay su yoludur. Kanalın genişliği 70-125 m arasında değişmektedir.
* Süveyş Kanalı Hint Okyanusu’nu Kızıldeniz yoluyla Akdeniz’e bağlar.
* Uluslararası ulaşıma 17 Kasım 1869’da açılmıştır. Süveyş krizleri sırasında ve daha sonraki savaşlarda kanal büyük ölçüde hasar görmüştür ve 1967 yılından sonra yıllarca işletilememiştir. 5 Haziran 1975 yılında kanal yeniden açılmıştır ve o zamandan bugüne geliştirilmiştir.
* Dünyada kapakları olmayan en uzun kanaldır.
* Diğer su yolları ile karşılaştırıldığında kaza oranı neredeyse sıfırdır. Gece ve gündüz geçiş yapılabilir.
* Sefer yapan büyük tankerler için barınma imkânına sahiptir.
* Kanaldan geçerken kılavuz kaptan almak ve geçiş ücreti ödemek zorunludur.
* Gemi trafik yönetim sistemi mevcuttur. Elektronik sistem ve radar ağı hizmeti vardır.
* Süveyş Kanalı’nın açılmasıyla Avrupa ile Güneydoğu Asya arasındaki deniz ulaşımı yaklaşık 6 bin km kısalmıştır (Harita9.6).
* Ümit Burnu’na göre Süveyş Kanalı, Hollanda’nın Rotterdam Limanı’ndan Japonya’nın Tokyo Limanı’na giden geminin mesafesini zaman açısından %23 oranında kısaltır.
* Süveyş Kanalı’ndan yılda yaklaşık 5 milyar dolar kazanç sağlanmaktadır.
* Süveyş Kanalı’nın rekabet gücünün artırılması amacıyla özellikle hacimli ve ağır gemilerin geçişinin sağlanabilmesi için genişliğin ve derinliğinin artırılması yönünde çalışmalar vardır.